اثر پژوهشی پیشگام در حوزه مطالعات حدیثی و نقد متن معرفی شد

کتاب «افزوده‌نویسی در منابع حدیثی متقدم شیعه» به عنوان نخستین پژوهش نظام‌مند در شناسایی الحاقات غیراصیل در متون روایی معرفی شد

در نشستی تخصصی که عصر روز چهارشنبه دوازدهم آذرماه ۱۴۰۴ در سالن اصلی چهارمین نمایشگاه تخصصی کتاب فقه و کلام معاصر در مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم‌السلام) برگزار شد، کتاب «افزوده‌نویسی در منابع حدیثی متقدم شیعه» اثر پژوهشگر حدیثی حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی پورموسی مورد بررسی قرار گرفت. این نشست به همت موسسه معارف اهل‌بیت(علیهم‌السلام) و با مشارکت معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) و با حضور جمع کثیری از اساتید حوزه، پژوهشگران مراکز تخصصی حدیث و طلاب سطوح عالی برگزار گردید.

معرفی اثر

کتاب «افزوده‌نویسی در منابع حدیثی متقدم شیعه» به عنوان یکی از آثار تخصصی در حوزه نسخه‌پژوهی و مطالعات حدیثی، در ۱۵۰ صفحه و قطع وزیری منتشر شد. این اثر به بررسی یکی از دغدغه‌های مهم پژوهشگران متون دینی یعنی دستیابی به متن اصیل روایات می‌پردازد و با توجه به اهمیت حفظ اصالت میراث حدیثی شیعه، به تحلیل پدیده «افزوده‌نویسی» در فرآیند نقل و کتابت احادیث توجه نشان داده است.

مؤلف در این پژوهش، با اشاره به سلامت کلی متون روایی امامیه، به مواردی پرداخته که در طول تاریخ نقل، دچار افزوده‌هایی در متن شده‌اند. این کتاب با ارائه راهکارهای شناسایی افزوده‌ها، تحلیل انگیزه‌های پدیدآورندگان آنها و بررسی پیامدهای این پدیده، به دنبال رفع ابهامات موجود در اعتبارسنجی و فهم دقیق منابع حدیثی است و به عنوان منبعی کارآمد در حوزه نقد متن حدیثی قابل استفاده خواهد بود.

طرح مسئله و ضرورت پژوهش: افتراق میان «تحریف» و «افزوده‌نویسی»

حجت‌الاسلام والمسلمین پورموسی در ابتدای این نشست با اشاره به جایگاه رفیع و مصونیت کلی میراث حدیثی شیعه از تحریف، به تبیین مفهومی متفاوت اما مرتبط پرداخت. ایشان افزود: «پدیده «افزوده‌نویسی« (Interpolation) که موضوع این پژوهش است، نه به معنای تحریف آگاهانه و مغرضانه متن، که به الحاقاتی اطلاق می‌شود که عمدتاً با انگیزه‌هایی چون «تکمیل»، «توضیح»، «تبیین غامض»، «تفریع فقهی» یا حتی «تعمیم مصداق» توسط راویان، کاتبان، ناسخان یا شارحان در طول فرآیند انتقال متن به آن اضافه شده است.»

وی با تأکید بر اینکه این الحاقات می‌تواند در سطوح مختلف «واژه»، «جمله»، «شرح حاشیه‌ای» و حتی «باب کامل» رخ دهد، ادامه داد: «شناسایی این افزوده‌ها نه برای خدشه در اعتبار عام میراث روایی، که برای«تنقیح متن»، «کشف لایه‌های تاریخی روایت» و «دستیابی به متن اصلی امام(علیه السلام) یا مؤلف» ضروری است. این علم به ما کمک می‌کند تا در فرآیند استنباط، کلام معصوم را از توضیحات راوی یا کاتب پسینی تمیز دهیم.»

ساختار پژوهشی کتاب و نوآوری‌های روش‌شناختی

این کتاب که حاصل چندین سال پژوهش میدانی و کتابخانه‌ای است، در یک مقدمه مفصل، سه بخش اصلی و یک خاتمه تنظیم شده و از حیث روش، رویکردی تاریخی-تحلیلی و متن‌محور را دنبال می‌کند.

بخش اول: مبانی نظری و مفهومی

این بخش به تعریف دقیق مصطلحات، تاریخچه پیدایش و گسترش پدیده افزوده‌نویسی در بستر تاریخ حدیث شیعه، و بررسی علل و عوامل مؤثر در شکل‌گیری آن می‌پردازد. مؤلف در این بخش، افزوده‌ها را بر اساس منشأ پیدایش به دسته‌هایی مانند افزوده‌های «راوی محور»، «کاتب محور» و «شارح محور» تقسیم کرده است.

بخش دوم: گونه‌شناسی و ارائه الگوی عملی شناسایی (قلب تپنده کتاب)

این بخش که کاربردی‌ترین قسمت کتاب محسوب می‌شود، خود به چند فصل تفکیک شده است:

فصل اول: گونه‌شناسی افزوده‌ها بر اساس «میزان و گستره»: شامل افزوده در سطح «کل کتاب» (مانند افزودن ابواب)، «یک یا چند روایت» و «درون متن یک روایت».

فصل دوم: راهکارهای شناسایی افزوده در سطح کتاب: در این فصل پنج راهکار عملی ارائه شده است. برای مثال، «روش بررسی اسناد تکراری با متن متفاوت»، «تحلیل ناهمگونی سبک ادبی در بخش‌های مختلف کتاب» و «مقایسه نسخه‌های خطی متقدم با متأخر».

فصل سوم: راهکارهای شناسایی افزوده درون متن روایت: این بخش شامل شش معیار دقیق است، از جمله «وجود اخلال در سیاق و انسجام منطقی کلام»، «تعارض جزء افزوده با قراین داخلی و خارجی روایت»، «شواهد رجالی مبنی بر شهرت راوی به شرح و توضیح» و «عدم انسجام ادبی و ساختار دستوری».

بخش سوم: تحلیل انگیزه‌ها و پیامدها

مؤلف در این بخش، با نگاهی جامعه‌شناختی به تاریخ حدیث، به تحلیل علل و انگیزه‌های این پدیده می‌پردازد که برخی از آنها عبارتند از:

انگیزه‌های مذهبی و کلامی (مانند تقویت دیدگاه خاص)

انگیزه‌های فقهی و استنباطی (مانند تفریع حکم یا تعمیم مصداق)

انگیزه‌های اخلاقی و تربیتی (افزودن توضیح برای تأکید بر فضیلت)

انگیزه‌های سیاسی-فرقه‌ای
همچنین پیامدهای این پدیده بر علم رجال (ابهام در وثاقت راویان)، علم درایه(تشکیک در اعتبار روایت) و فرآیند استنباط فقهی و کلامی به تفصیل بررسی شده است.

مطالعه موردی عمیق: تطبیق روش‌ها بر کتاب «کامل‌الزیارات»

پورموسی برای نشان دادن عینی بودن روش‌های پیشنهادی، به مطالعه موردی کتاب «کامل‌الزیارات» تألیف ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفای ۳۶۸ ق) پرداخت. وی اعلام کرد: «با تطبیق نظام‌مند راهکارهای این پژوهش، حدود هفتاد و پنج (۷۵) مورد از موارد محتمل افزوده‌نویسی در این کتاب مهم حدیثی شناسایی شده که عمدتاً در حوزه تکمیل اسناد، توضیح جغرافیای اماکن، تفسیر اجمالی فعل معصوم و افزودن جزئیات توصیفی به متن اصلی روایت است.» تحلیل این موارد به صورت مصداقی در کتاب آمده است.

نمونه‌های فراگیر در دیگر متون کهن

به گزارش این نشست، این پدیده منحصر به یک کتاب نیست. مؤلف به صورت گذرا به نمونه‌های دیگری نیز اشاره کرد:

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(علیه السلام): شواهدی از افزوده‌های تفسیری متأخر.

تفسیر قمی: ابهام در تمایز کلام امام(علیه السلام) از توضیح راوی یا مؤلف.

پاورقی‌های مرحوم بهبودی بر کتب اربعه که در مواردی به چنین الحاقاتی اشاره کرده‌اند.

حتی اشاره‌ای به وجود این پدیده در صحیح بخاری و صحیح مسلم برای نشان دادن عام بودن آن در میراث حدیثی اسلامی.

اهمیت و کاربردهای پژوهش برای حدیث‌پژوهی معاصر

در بخش پایانی نشست، اهمیت این کتاب در چند محور مورد تأکید قرار گرفت:
۱. تأسیس گرایش جدید: این اثر را می‌توان سرآغاز تأسیس شاخه‌ای تخصصی با عنوان «نقد متن حدیثی (Textual Criticism of Hadith)» در حوزه علوم حدیث دانست.
۲. ابزاری برای مصححان: ارائه دستورالعملی عملی برای مصححان متون حدیثی در تنقیح نسخه بدل‌ها و انتخاب قرائت اصلی.
۳. خدمت به علم رجال: کمک به ارزیابی دقیق‌تر راویان؛ چرا که گاه توضیحات یک راوی به عنوان بخشی از متن روایت تلقی شده و باعث قضاوت نادرست درباره او شده است.
۴. پالایش مبانی استنباط: جلوگیری از استناد به بخش‌های الحاقی در استخراج مبانی کلامی، فقهی و تاریخی.
۵. الگویی برای مطالعات بینامتنی: ارائه روشی برای مطالعات مقایسه‌ای میان نقل‌های مختلف یک روایت در کتب متعدد.

نقدها و پرسش‌های مطرح شده

در بخش پرسش و پاسخ، برخی حضار بر دشواری تشخیص قطعی افزوده‌ها در موارد غیرصریح تأکید کردند و این که معیارهای ارائه شده می‌تواند در مواردی ذوقی باشد. پورموسی در پاسخ، بر تجمیع قراین و تطبیق چندین معیار به صورت همزمان برای رسیدن به اطمینان تأکید کرد و پذیرفت که این علم، مانند بسیاری از شاخه‌های نقد متن، احتمالی است اما می‌تواند با تکمیل پژوهش‌های بعدی به سطح بالایی از دقت دست یابد.

جمع‌بندی و چشم‌انداز

حجت‌الاسلام والمسلمین پورموسی در پایان، این کتاب را «گام اول» در یک مسیر بلند پژوهشی خواند و ابراز امیدواری کرد که این پژوهش، زمینه تشکیل «بانک اطلاعاتی افزوده‌های شناسایی‌شده در متون حدیثی»، «تدوین دانشنامه تخصصی» در این حوزه و نیز «تألیف کتاب روش نقد متن حدیثی» به سبک مشابه مطالعات کتاب مقدس را فراهم آورد.

کتاب «افزوده‌نویسی در منابع حدیثی متقدم شیعه» در 150 صفحه، را انتشارات معارف اهل بیت الطاهرین علیهم السلام وابسته به موسسه معارف اهل‌بیت(علیهم‌السلام) منتشر کرده و هم‌اکنون در نمایشگاه‌های تخصصی و کتابفروشی‌های مراکز حوزوی در دسترس پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار دارد.

نحوه تهیه کتاب

علاقه‌مندان برای تهیه‌ی کتاب «افزوده‌نویسی در منابع متقدم حدیثی شیعه» می‌توانند به فروشگاه «کتاب ما» واقع در قم، خیابان معلم، مجتمع ناشران، طبقه همکف، پلاک ۱۱ مراجعه کرده یا با شماره تلفن ۰۲۵۳۷۸۴۲۴۴۳ تماس حاصل فرمایند.