برگزاری نخستین نشست از سلسله نشست‌های «تصوف‌پژوهی»
نقد و بررسی تفسیر بیان‌السعاده از منظر کلامی
نخستین نشست از سلسله نشست‌های علمی «تصوف‌پژوهی» به همت گروه تصوف‌پژوهی پژوهشکده معارف اهل‌بیت(علیهم السلام) برگزار شد. در این نشست که با حضور جمعی از استادان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به‌صورت حضوری و مجازی دنبال گردید، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا داودی به ایراد سخنرانی با موضوع «نقد و بررسی تفسیر بیان‌السعاده از منظر کلامی» پرداخت.
اهمیت موضوع
سخنران در ابتدای جلسه با اشاره به سابقه طولانی نقدهای فقها و متکلمان بر جریان تصوف، تصریح کرد که یکی از مهم‌ترین نقاط مناقشه، شیوه خاص صوفیه در مواجهه با قرآن است. به گفته وی، صوفیه با گرایش باطن‌گرایانه، ظاهر قرآن را رها کرده و به تأویل‌های رمزی و ذوقی روی آورده‌اند؛ رویکردی که بارها از سوی علمای شیعه مورد رد و حتی تکفیر قرار گرفته است.
معرفی تفسیر بیان‌السعاده
در ادامه، داودی به معرفی اجمالی تفسیر بیان‌السعاده فی مقامات العباده پرداخت.
- این اثر از جامع‌ترین تفاسیر عرفانی شیعی است که کل قرآن را از فاتحه تا ناس در بر می‌گیرد.
- انتساب آن میان پژوهشگران محل اختلاف است؛ برخی نویسنده را ملا سلطان محمد گنابادی دانسته و برخی آن را به دیگران از جمله احمد بهائمی هندی نسبت داده‌اند.
- ساختار اثر شامل ۱۴ مقدمه نظری است که مبانی تفسیری نویسنده را توضیح می‌دهد.
محورهای اصلی نقد
ناقد نشست دو محور اصلی نقد را چنین بیان کرد:
- مباحث توحیدی
تأکید بر وحدت وجود و فناء فی‌الله با لوازم باطل همچون جبر و سقوط تکالیف.
تفسیر «عبادت تکوینی» که حتی پرستش بت، ستارگان، اجنه و آلت تناسلی را تکوینا عبادت خداوند قلمداد می‌کند.
انکار اختیار واقعی انسان و نسبت دادن تمامی افعال، حتی افعال شیطان، به خداوند.
- مباحث ولایی
تعریف خاص از ولایت به معنای بیعت ظاهری با امام علیه السلام یا شیخ ماذون (قطب) صوفیه و حضور ملکوت شیخ و امام در قلب سالک
به‌کارگیری تعابیر غلوآمیز درباره ولایت اهل‌بیت(علیهم السلام)
همسان دانستن ولایت قطب صوفیه با ولایت امام معصوم(علیهم السلام) و مشروط دانستن صحت عبادات به بیعت با شیخ.
قائل شدن به عصمت و اطاعت مطلق برای قطب و تعریف ارتداد به بریدن از ولایت وی.
واکنش فقها و متفکران
در این نشست به دیدگاه‌های نقادانه بزرگانی چون علامه طباطبایی، آیت‌الله صافی گلپایگانی و آیت الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی اشاره شد. این عالمان، تأویل‌گرایی افراطی صوفیه در تفسیر قرآن را موجب انحراف فکری و بی‌اعتنایی به ظاهر و قواعد تفسیری دانسته‌اند.
جمع‌بندی
حجت‌الاسلام داودی در پایان خاطرنشان کرد که تفسیر بیان‌السعاده هرچند در ظاهر تفسیری جامع و ادبی است، اما در حقیقت بر مبانی صوفیانه استوار بوده و با اصول کلامی شیعه سازگار نیست. وی افزود:
«این تفسیر بیش از آنکه به تبیین معارف قرآنی بپردازد، درصدد تثبیت ولایت قطب صوفیه است و بسیاری از مباحث آن زمینه‌ساز پذیرش چنین دیدگاهی است.»
ادامه نشست‌ها
این نشست با حضور محققان و علاقه‌مندان برگزار شد و با پرسش و پاسخ حاضران پایان یافت. برگزارکنندگان اعلام کردند که این برنامه بخشی از سلسله نشست‌های «تصوف‌پژوهی» است و در هفته‌های آینده موضوعات دیگری با حضور اساتید برجسته در همین چارچوب مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
