همزمان با هفته پژوهش، نشست علمی رابطه بین نقل راوی با باور راوی با مشارکت و همکاری مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی – اسلامی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در پژوهشگاه قرآن و حدیث به صورت حضوری و وبیناری در سالن جلسات برگزار شد.
این نشست که با حضور گسترده اساتید، پژوهشگران و طلاب علوم اسلامی همراه بود، به تحلیل دقیق جایگاه اعتقادی راویان و مؤلفان در تدوین و انتقال میراث حدیثی امامیه پرداخت.
رابطه میان باورهای راویان و اعتبار محتوای نقل‌های حدیثی
نشست با تلاوت آیاتی از کلام‌الله مجید و خوشامدگویی دبیر علمی جلسه آغاز شد. دبیر نشست در بیانیه افتتاحیه، هدف از برگزاری این جلسه را بررسی یکی از چالش‌های اساسی علم حدیث یعنی “رابطه میان باورهای راویان و اعتبار محتوای نقل‌های حدیثی” عنوان کرد و اظهار داشت که درک این مسئله به‌ویژه در مکتب امامیه که نقش حدیث در تبیین معارف و استنباط احکام بسیار پررنگ است، اهمیتی دوچندان دارد.
محورهای کلیدی نشست
نشست با سخنرانی دو تن از اساتید برجسته حوزه علمیه قم، حجت‌الاسلام والمسلمین استاد سید کاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث به عنوان ارائه دهنده و حجت‌الاسلام والمسلمین استاد محمدتقی سبحانی، رئیس پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام به عنوان ناقد و با دبیری دکتر مهدی سلیمانی آشتیانی؛ عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد. این دو استاد با ارائه نظرات تفصیلی، جنبه‌های مختلف موضوع را از منظر حدیثی، تاریخی و فقهی مورد بحث و بررسی قرار دادند.
ارائه دهنده: استاد سید کاظم طباطبایی
استاد طباطبایی سخنرانی خود را با طرح پرسشی کلیدی آغاز کرد: “آیا محتوای نقل‌های راویان حدیث لزوماً بازتاب‌دهنده باورهای اعتقادی آنان است؟” وی تأکید کرد که پاسخ به این پرسش نیازمند دسته‌بندی دقیق راویان و مؤلفان است.
طبقه‌بندی راویان و مؤلفان حدیثی
ایشان راویان و مؤلفان را به چهار دسته تقسیم کرد:
راوی اول: کسانی که مستقیماً با امام معصوم ارتباط داشته و سخنان ایشان را شنیده‌اند.
راویان نقل‌کننده: افرادی که روایت‌ها را از دیگران شنیده و برای دیگران نقل کرده‌اند.
مولفان: کسانی که به تدوین کتب حدیثی، فقهی یا اعتقادی پرداخته‌اند و ممکن است دیدگاه یا اعتقاد خود را در انتخاب روایات دخیل کرده باشند.
راویان کتب: افرادی که صرفاً به روایت متون پرداخته‌اند و در تدوین یا تحلیل محتوای آن‌ها نقشی نداشته‌اند.
وی خاطرنشان کرد که تحلیل نقش و اعتقاد هر یک از این گروه‌ها برای درک صحت یا عدم صحت روایات بسیار مهم است.
مقایسه روش شیخ کلینی و شیخ صدوق در تدوین کتب حدیثی
در ادامه، استاد طباطبایی به تحلیل روش دو تن از برجسته‌ترین محدثان شیعه، شیخ کلینی و شیخ صدوق پرداخت.
وی بیان کرد که شیخ کلینی در مقدمه کتاب “کافی” هدف خود را جمع‌آوری مجموعه‌ای جامع از احادیث شیعه عنوان کرده است، حتی اگر خود به برخی از آن‌ها باور نداشته باشد.
در مقابل، شیخ صدوق در مقدمه “من لایحضره الفقیه” تأکید کرده است که تنها روایاتی را نقل کرده که به صحت آن‌ها باور داشته است.
این اختلاف روش‌شناسی، به گفته استاد طباطبایی، نشان‌دهنده دو رویکرد متفاوت در تدوین حدیث است: رویکرد جامع‌گرایانه در مقابل رویکرد گزینشی مبتنی بر اعتقاد.
اصول اولیه برای تشخیص ارتباط اعتقادات راوی با روایت
استاد طباطبایی در بخشی دیگر از سخنان خود، چهار اصل اساسی برای تحلیل ارتباط میان اعتقاد راوی و محتوای روایت ارائه داد:
فقه روایت: راوی باید درک عمیقی از مفاد حدیث داشته باشد.
نیت در نقل: قصد اصلی راوی از نقل روایت باید انتقال معارف باشد، نه صرفاً ثبت میراث.
نبود قرائن مخالفت: در صورت وجود شواهدی دال بر مخالفت راوی با محتوای روایت، نمی‌توان روایت را به اعتقاد او منتسب کرد.
پرهیز از تحریف: عدم وجود شواهدی مبنی بر تقطیع یا تغییر معنای روایت توسط راوی.
تفاوت در نقل روایات کلامی و فقهی
وی به تفاوت جدی میان نقل روایات کلامی و فقهی اشاره کرد و توضیح داد که در مباحث کلامی، راویان عمدتاً تنها روایاتی را نقل می‌کردند که با اعتقاداتشان تطابق داشت، اما در مباحث تاریخی و اخلاقی، سخت‌گیری کمتری وجود داشت.
تاثیر مباحث بر تدوین میراث فقهی
در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدتقی سبحانی به عنوان ناقد بحث را از منظر تاریخ اندیشه امامیه و تأثیر این مباحث بر تدوین میراث فقهی پی گرفت.
نقش فرقه‌های مختلف اسلامی در نقل حدیث
وی با اشاره به فرقه‌هایی نظیر واقفیه، زیدیه و غالیان، به نقش آنان در نقل روایات پرداخت و تأکید کرد که بررسی دقیق این نقل‌ها می‌تواند در شناخت بهتر تاریخ حدیث و اندیشه امامیه مؤثر باشد. وی همچنین به برخی روایات مطرح‌شده توسط واقفیه اشاره کرد و بیان داشت که بسیاری از این روایات با اهداف خاص و گاه برای اثبات نظریات خودشان نقل شده‌اند.
تأثیرات در فقه
رئیس پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام در ادامه بیان کرد که این مباحث تأثیر مستقیمی بر استنباط‌های فقهی و تحلیل اجماع‌های قدمایی دارند. وی افزود که تشخیص ارتباط میان اعتقاد راوی و نقل او می‌تواند در تقویت یا رد شهرت و اجماع‌های فقهی نقش ایفا کند.
نتایج نشست و پیشنهادات علمی
در پایان این نشست، جمع‌بندی نتایج و ارائه پیشنهادات پژوهشی صورت گرفت.
ضرورت تدوین پایان‌نامه‌ها و مقالات علمی مرتبط با موضوع و تحلیل دقیق‌تر ارتباط میان نقل روایت و اعتقادات راویان.
پیشنهاد برگزاری سلسله نشست‌های تخصصی در این زمینه.
تأکید بر بازخوانی آثار حدیثی برجسته مانند “کافی”، “من لایحضره الفقیه” و “وسائل الشیعه” با رویکرد تحلیل اعتقادی راویان.
جمع‌بندی
نشست علمی بررسی اعتقادات راویان و تأثیر آن بر نقل روایات با حضور جمعی از اندیشمندان حوزه علوم اسلامی، گامی مؤثر در تبیین جایگاه روش‌شناسی حدیثی امامیه و تحلیل تاریخ اندیشه شیعه بود. این نشست، نقطه آغاز حرکت‌های علمی بیشتر در این زمینه تلقی می‌شود و امیدوار است که به توسعه مطالعات حدیثی و ارتقای سطح پژوهش در این حوزه کمک کند.
دریافت صوت جلسه
