نشست علمی بررسی طریقت نقشبندیه عثمانیه در ایران برگزار شد
دومین نشست از سلسله نشست‌های «تصوف‌پژوهی» به همت گروه تصوف‌پژوهی پژوهشکده معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام، در قم برگزار شد.
این نشست که با حضور اساتید، طلاب و علاقه‌مندان به صورت حضوری و مجازی دنبال شد، به بررسی جامع «طریقت نقشبندیه عثمانیه در ایران» اختصاص داشت. سخنران اصلی برنامه، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین‌زاده بود به تشریح تاریخچه، مبانی اعتقادی، شاخه‌ها، و کارکردهای اجتماعی و سیاسی این طریقت پرداخت.
پیشینه و شکل‌گیری نقشبندیه
در ابتدای نشست، استاد حسین‌زاده به معرفی مبانی اولیه تصوف و سنت نام‌گذاری طریقت‌های صوفی پرداخت و توضیح داد که نام بسیاری از سلسله‌های عرفانی برگرفته از شخصیت‌های برجسته یا مناطق جغرافیایی خاص است. وی با اشاره به اینکه سلسله نقشبندیه یکی از مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین طریقت‌های صوفی در جهان اسلام به شمار می‌رود، گفت:
«این سلسله از قرن‌ها پیش با نام‌هایی چون صدیقیه، تیموریه، خواجگان و سرانجام به نقشبندیه شهرت یافته است. شخصیت‌هایی چون بهاءالدین نقشبند، عبیدالله احرار، احمد فاروقی سرهندی و شاه ولی‌الله دهلوی نقش‌های کلیدی در شکل‌گیری و گسترش آن ایفا کرده‌اند.»
ورود به هند و بالکان
به گفته سخنران، یکی از ویژگی‌های نقشبندیه، تأکید ویژه بر شریعت‌گرایی و اصلاح انحرافات در تصوف بود. همین رویکرد موجب شد که این طریقت در هند گورکانی و بالکان مورد استقبال گسترده مردم و حتی حاکمان قرار گیرد. او تأکید کرد که موفقیت نقشبندیه در این مناطق، سبب شد تا برخی طریقت‌های دیگر با آن ادغام شوند یا بزرگانشان به این سلسله بپیوندند.
ظهور شاخه عثمانیه در ایران
بخش اصلی سخنرانی به بررسی نقشبندیه عثمانیه در ایران اختصاص داشت. استاد حسین‌زاده توضیح داد:
«پس از مولانا خالد شهرزوری، یکی از شاگردان برجسته او به نام شیخ عثمان سراج‌الدین اول در کردستان عراق و ایران طریقت جدیدی را پایه‌گذاری کرد که به عثمانیه شهرت یافت. از این جریان، شاخه‌های متعددی مانند سراجیه، حسامیه، زنبیلیه و معتصمیه منشعب شدند که برخی از آنها تاکنون فعال‌اند.»
وی افزود که در طول زمان، فرزندان و نوادگان سراج‌الدین اول و دیگر مشایخ این سلسله در مناطق مختلفی چون سنندج، مهاباد، ترکمن‌صحرا و حتی گیلان فعالیت گسترده‌ای داشته‌اند و علاوه بر خانقاه‌ها، مدارس علوم دینی و مراکز حفظ قرآن نیز دایر کرده‌اند.
باورها و اعتقادات
یکی از نکات مهم نشست، تبیین دیدگاه‌های اعتقادی نقشبندیه عثمانیه بود. سخنران توضیح داد که این طریقت هم‌زمان مدعی انتساب به عبدالقادر گیلانی (قادریه) و بهاءالدین نقشبند است، به همین دلیل هم ذکر خفی و هم ذکر جلی، و حتی سماع را در آیین‌های خود جای داده است. این ویژگی آن را از سایر شاخه‌های نقشبندی متمایز می‌سازد.
در خصوص نگاه این طریقت به شیعه، استاد حسین‌زاده دو رویکرد متفاوت را شرح داد: برخی رهبران نقشبندی مانند احمد فاروقی سرهندی مواضع بسیار تندی علیه شیعیان داشتند و حتی در آثار خود، شیعه را «بدتر از کفار» معرفی کرده‌اند؛ اما در مقابل، شماری از مشایخ عثمانیه باور دارند که امام زمان عجل‌الله تعالی فرجه زنده و حاضر است و حتی برخی مدعی نماز گزاردن در پشت سر ایشان هستند.
ارتباط بهائیت با نقشبندیه عثمانیه
وی در بخش‌هایی از نشست، به موضوع ارتباط تاریخی بهائیت با برخی شاخه‌های نقشبندیه نیز پرداخت. استاد حسین‌زاده با اشاره به منابع تاریخی توضیح داد که حسینعلی نوری، بنیان‌گذار آیین بهائی، مدتی در کردستان و در میان صوفیان نقشبندی و قادریه اقامت داشته است. بنا بر نقل‌ها، او در خانقاه خالد نقشبندی در سلیمانیه پذیرفته شد و حتی به تدریس آثار ابن‌عربی برای صوفیان پرداخت.
وی افزود که دو تن از فرزندان شیخ عثمان سراج‌الدین اول در آن دوران از حسینعلی نوری حمایت کرده‌اند. این نکته نشان می‌دهد که جریان بهائیت در بدو شکل‌گیری، تماس‌هایی با حلقه‌های صوفی داشته و از فضای خانقاه‌ها برای گسترش اندیشه‌های خود استفاده کرده است؛ موضوعی که بعدها در تبلیغات و جذب نیرو برای این آیین نوظهور نقش مهمی ایفا کرد.
نقش سیاسی و اجتماعی
ایشان در بخش دیگری از سخنان خود، به روابط سیاسی این طریقت با حکومت‌های مختلف اختصاص داشت. به گفته سخنران، برخی رهبران عثمانیه در دوران پهلوی با دستگاه حکومت ارتباط نزدیکی داشته‌اند و حتی از حمایت‌های مالی برخوردار بوده‌اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز اختلافات جدی میان بخشی از رهبران عثمانیه و نظام نوپا پدید آمد.
نمونه بارز این تقابل، شکل‌گیری گروهی موسوم به «رزگاری» یا «رستگاری» بود که به فتوای یکی از مشایخ عثمانیه تأسیس شد و به اقدامات مسلحانه علیه نیروهای ایرانی در کردستان دست زد. این گروه حتی وعده «بهشت در ازای کشتن پاسداران» می‌داد، اما در نهایت در سال ۱۳۶۷ شکست خورد و متلاشی شد.
فعالیت‌های معاصر
استاد حسین‌زاده در بخش پایانی سخنان خود به فعالیت‌های امروزین طریقت عثمانیه در ایران پرداخت و گفت:
«این طریقت در استان‌هایی همچون گلستان، کردستان، کرمانشاه و گیلان پایگاه‌هایی دارد و در کنار خانقاه‌ها، مدارس علمیه و دارالحفظ نیز تأسیس کرده است. یکی از ویژگی‌های این جریان، برگزاری جشن میلاد پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله است که در برخی مناطق به صورت گسترده برگزار می‌شود.»
وی هشدار داد که در سال‌های اخیر برخی شاخه‌های عثمانیه در فضای مجازی نیز فعال شده‌اند و با بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی، به ارائه اذکار و وعده حل مشکلات می‌پردازند. به گفته او، حتی تعدادی از جوانان شیعه با این روش جذب شده‌اند و لازم است آگاهی‌بخشی و روشنگری جدی‌تری در این زمینه صورت گیرد.
جمع‌بندی
نشست علمی «نقشبندیه عثمانیه در ایران» با پرسش و پاسخ شرکت‌کنندگان و تأکید بر ضرورت پژوهش‌های دقیق‌تر در زمینه تصوف معاصر پایان یافت. استاد حسین‌زاده در جمع‌بندی خاطرنشان کرد:
«نقشبندیه عثمانیه یکی از مهم‌ترین جریان‌های صوفی فعال در ایران است که هم ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد و هم در عرصه اجتماعی و سیاسی تأثیرگذار بوده است. فهم دقیق این طریقت می‌تواند به شناخت بهتر چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی جامعه دینی ما کمک کند.»
