مقاله«ارتباط امام زمان علیه السلام با ماه مبارک رمضان»
نویسنده:هادی حسین‌پور
مقدمه
بی‌شک امام، عصاره هستی و امیر عالم ممکنات است. هر چه در جهان اتفاق می‌افتد، بنابر مشیت الهی از طریق امام معصوم (علیه السلام) که واسطه فیض تکوین وتشریع است؛ صورت می‌گیرد. امام هم واسطه بین خدا و خلق، و هم وسیله ارتباط انسانها با آفریدگار است. بدون درک تأثیر امام در هستی، نمی‌توان تفسیر صحیحی از آنچه در عالم وجود دارد و اتفاق می‌افتد ارائه کرد. بی‌جهت نیست که در روایات، زندگی بدون معرفت امام را به مرگ جاهلی تشبیه کرده‌اند. پس درک امام هم در اعتقادات ما نقش دارد و هم در اعمال و عبادات و…
از سوی دیگر عبادت بخش جدا ناپذیری از زندگی یک مسلمان را تشکیل می‌دهد. در گرو عبادت است که انسان به مقامات والا دست می‌یابد. به خاطر همین تأثیر شگرف عبادت در زندگی بشر است که در دین اسلام، فرصتهای ویژه‌ای برای انجام این مهم قرار داده شده است. یکی از بهترین و عمومی‌ترین آنها ماه مبارک رمضان است. ماه عبادت، خود سازی، و تمرین بندگی. ماه رمضان نیز از قاعده یاد شده مستثنی نیست؛ یعنی برای درک کامل چیستی و عظمت این ماه عزیز و استفاده شایسته و در خور از آن، باید امام زمان (علیه السلام) و تأثیر و ار تباط ایشان با این ماه شناخته شود.در گرو شناخت و پی بردن به این ارتباط است که آثار وجودی این ماه به ویژه تقوی الهی، بر آن مترتب می‌شود. و در غیر اینصورت عبادات ما بسان گردوی بی‌مغز خواهد بود.
همچنین می‌توان ثابت کرد که ماه رمضان نیز تأثیر متقابل خود را نسبت به امام دارد و هر کس بهتر این ماه را درک کند و از آن بهتر استفاده ببرد، به امام زمان نزدیک‌تر و بهره‌اش از معرفت او بیشتر است.[۱]
آنچه در این نوشته به دنبال آن هستیم، بررسی وجوه مختلف این ارتباط تنگاتنگ از لابلای آیات قرآن، روایات معصومین (علیهم السلام) و ادعیه وارد شده در این ماه خواهد بود. (ان شاء الله)
این نوشتار در سه بخش و شش فصل و یک خاتمه ارائه می‌گردد.
بخش اول:
امام مهدی (علیه السلام) و ماه رمضان در قرآن
فصل اول: شب قدر ونزول ملائک در هر سال
فصل دوم: سوره قدر، سوره اثبات تداوم امامت
فصل سوم: شب قدر و دعا برای امام زمان (علیه السلام)
فصل چهارم: شب قدر در ادبیات فارسی
بخش دوم:
امام مهدی (علیه السلام) وماه رمضان در ادعیه
فصل اول: بررسی دعاها
– دعای افتتاح
– دعای معروف “اللهم ادخل علی اهل القبور السرور”
– دعای ” اللَّهُمَّ هذا شَهْرُ رَمَضانَ، الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآن”
فصل دوم: تطبیق فرازها با نشانه‌های حکومت حضرت مهدی (عجل الله فرجه)
· عدالت فراگیر و از بین رفتن ظلم
· نصرت و عزت الهی (رضایت همگانی از حکومت)
· گشایش برای اموات
· برطرف شدن غمها
· آزادی اسیران
· اصلاح مفاسد
· رفع رذائل اخلاقی و رشد کمالات درونی
· ترویج روحیه عزت و استغنا
· ریشه کن شدن فقر از جامعه
· رشدبهداشت، درمان امراض و محو بیماری‌های بی‌علاج
· شکوفایی دانش و پیشرفت صنعت
· امنیت پایدار
· عمران و آبادانی
· وضع قوانین اجتماعی
· فراوانی باران
· فراوانی محصولات کشاورزی
بخش سوم:
امام مهدی (علیه السلام) و ماه رمضان و رهبری اعمال
خاتمه.
بخش اول :
امام مهدی و ماه رمضان در قرآن
قرآن راهنمای جامع و هدایت الهی برای سعادت بشر است. بسیار مناسب و به جاست که در بررسی این پیوند و ارتباط از قرآن شروع کنیم. چرا که روح و قله اوج این ماه شب قدر است و شب قدر ظرف نزول قرآن. و ماه رمضان ماه بهار قرآن است.[۲]
هر چند این حجّت صامت الهی به بیان کلیات پرداخته و روشش بیان جزئیات نیست، باز هم در لابلای آیات هدایتگر آن سخن از حجت ناطق یعنی امامت به میان آمده است. موارد زیادی وجود دارد که با استمداد از مفسرین واقعی قرآن، به ائمه (علیهم السلام) یا خصوص حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه) تطبیق شده است.
یکی از بهترین و متقن‌ترین ادله قرآنی درباره ارتباط امام زمان (علیه السلام) با ماه مبارک رمضان؛ بلکه اثبات وجود حضرت سوره قدر است.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (۱)
وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ (۲)
لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (۳)
تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ (۴)
سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ (۵)
ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم.
و تو چه میدانی شب قدر چیست؟!
شب قدر بهتر از هزار ماه است.
فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای [تقدیر] هر کاری نازل می‌شوند.
شبی است سرشار از سلامت [و برکت و رحمت] تا طلوع سپیده.
فصل اول :
شب قدر و نزول ملائک در هر سال
از آیه‌های «سوره قدر»، به روشنی فهمیده می‌شود، در هر سال شبی هست، که از هزار ماه برتر است. در این شب، فرشتگان به همراه بزرگ خویش روح، که یا جبرئیل است یا فرشته‌ای بزرگتر از او به زمین می‌آیند، و هر امر و فرمان و تقدیری، که از سوی خدا معین شده است- برای یک سال، تا شب قدر سال آینده- فرود می‌آورند.
آنچه از احادیثی که در تفسیر این سوره و تفسیر آیات آغازِ سوره «دُخان»، و مانند آن رسیده است، فهمیده می‌شود، این است که فرشتگان در شب قدر مقدرات یک ساله را به نزد «ولیّ مطلق زمان» می‌آورند، و بر او عرضه می‌دارند و به او تسلیم می‌کنند.
شب قدر و نزول ملائک و تقدیرات بشر بلکه تقدیر کل مخلوقات مسأله‌ای مختص به مکان یا زمان یا شرایط خاصی نیست. از خود قرآن [۳] و روایات مأثور از اهل بیت (علیهم السلام) استفاده می‌شود که شب قدر از ابتدای خلقت هستی وجود داشته و تا پایان دنیا نیز ادامه دارد.
به عنوان نمونه در این باره، روایتی از حضرت امام جواد (علیه السلام) وارد شده است:
«خداوند متعال، شب قدر را، در ابتدای آفرینش دنیا آفرید. همچنین در آن شب، نخستین پیامبر و نخستین وصی را آفرید. در قضای الهی چنان گذشت که در هر سال شبی باشد، که در آن شب، تفصیل امور و مقدرات یکساله فرود آید…
بی‌شک پیامبران با شب قدر در ارتباط بوده‌اند. پس از پیامبران نیز، باید حجت خدا وجود داشته باشد. زیرا زمین از نخستین روز خلقت خود تا آخر فنای دنیا، بی‌حجت نخواهد بود. خداوند، در شب قدر، مقدّرات را به نزد آن کس که اراده فرموده است (وصی و حُجَّت) فرو می‌فرستد. به خدا سوگند، روح و ملائکه در شب قدر، بر آدم نازل شدند، و مقدّرات امور را نزد او آوردند. و حضرتِ آدم درنگذشت مگر اینکه برای خود وصی و جانشین تعیین کرد. همه پیامبرانی که پس از آدم آمدند نیز، بر هر کدام، در شب قدر، امر خداوند نازل می‌گشت. و هر پیامبری، این مرتبت را، به وصّی خویش می‌سپرد… »
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ جَلَّ ذِکْرُهُ لَیْلَةَ الْقَدْرِ أَوَّلَ مَا خَلَقَ الدُّنْیَا وَ لَقَدْ خَلَقَ فِیهَا أَوَّلَ نَبِیٍّ یَکُونُ وَ أَوَّلَ وَصِیٍّ یَکُونُ وَ لَقَدْ قَضَى أَنْ یَکُونَ فِی کُلِّ سَنَةٍ لَیْلَةٌ یَهْبِطُ فِیهَا بِتَفْسِیرِ الْأُمُورِ إِلَى مِثْلِهَا مِنَ السَّنَةِ الْمُقْبِلَةِ مَنْ جَحَدَ ذَلِکَ فَقَدْ رَدَّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَهُ لِأَنَّهُ لَا یَقُومُ الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ وَ الْمُحَدَّثُونَ إِلَّا أَنْ تَکُونَ عَلَیْهِمْ حُجَّةٌ بِمَا یَأْتِیهِمْ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مَعَ الْحُجَّةِ الَّتِی یَأْتِیهِمْ بِهَا جَبْرَئِیلُ ع قُلْتُ وَ الْمُحَدَّثُونَ أَیْضاً یَأْتِیهِمْ جَبْرَئِیلُ أَوْ غَیْرُهُ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ع قَالَ أَمَّا الْأَنْبِیَاءُ وَ الرُّسُلُ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَلَا شَکَّ وَ لَا بُدَّ لِمَنْ سِوَاهُمْ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ خُلِقَتْ فِیهِ الْأَرْضُ إِلَى آخِرِ فَنَاءِ الدُّنْیَا أَنْ تَکُونَ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ حُجَّةٌ یَنْزِلُ ذَلِکَ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ إِلَى مَنْ أَحَبَّ مِنْ عِبَادِهِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ نَزَلَ الرُّوحُ وَ الْمَلَائِکَةُ بِالْأَمْرِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ عَلَى آدَمَ وَ ایْمُ اللَّهِ مَا مَاتَ آدَمُ إِلَّا وَ لَهُ وَصِیٌّ وَ کُلُّ مَنْ بَعْدَ آدَمَ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ قَدْ أَتَاهُ الْأَمْرُ فِیهَا وَ وَضَعَ لِوَصِیِّهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنْ کَانَ النَّبِیُّ لَیُؤْمَرُ فِیمَا یَأْتِیهِ مِنَ الْأَمْرِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ مِنْ آدَمَ إِلَى مُحَمَّدٍ ص أَنْ أَوْصِ إِلَى فُلَانٍ وَ لَقَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ لِوُلَاةِ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله وسلم ) خَاصَّةً وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِکَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ إِلَى قَوْلِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ یَقُولُ أَسْتَخْلِفُکُمْ لِعِلْمِی وَ دِینِی وَ عِبَادَتِی بَعْدَ نَبِیِّکُمْ کَمَا اسْتَخْلَفَ وُصَاةَ آدَمَ مِنْ بَعْدِهِ حَتَّى یَبْعَثَ النَّبِیَّ الَّذِی یَلِیهِ یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً یَقُولُ یَعْبُدُونَنِی بِإِیمَانٍ لَا نَبِیَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ص فَمَنْ قَالَ غَیْرَ ذَلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ فَقَدْ مَکَّنَ وُلَاةَ الْأَمْرِ بَعْدَ مُحَمَّدٍ بِالْعِلْمِ وَ نَحْنُ هُمْ فَاسْأَلُونَا فَإِنْ صَدَقْنَاکُمْ فَأَقِرُّوا وَ مَا أَنْتُمْ بِفَاعِلِینَ أَمَّا عِلْمُنَا فَظَاهِرٌ وَ أَمَّا إِبَّانُ أَجَلِنَا الَّذِی یَظْهَرُ فِیهِ الدِّینُ مِنَّا حَتَّى لَا یَکُونَ بَیْنَ النَّاسِ اخْتِلَافٌ فَإِنَّ لَهُ أَجَلًا مِنْ مَمَرِّ اللَّیَالِی وَ الْأَیَّامِ إِذَا أَتَى ظَهَرَ وَ کَانَ الْأَمْرُ وَاحِداً وَ ایْمُ اللَّهِ لَقَدْ قُضِیَ الْأَمْرُ أَنْ لَا یَکُونَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ اخْتِلَافٌ وَ لِذَلِکَ جَعَلَهُمْ شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ لِیَشْهَدَ مُحَمَّدٌ ص عَلَیْنَا وَ لِنَشْهَدَ عَلَى شِیعَتِنَا وَ لِتَشْهَدَ شِیعَتُنَا عَلَى النَّاسِ أَبَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکُونَ فِی حُکْمِهِ اخْتِلَافٌ أَوْ بَیْنَ أَهْلِ عِلْمِهِ تَنَاقُضٌ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع فَضْلُ إِیمَانِ الْمُؤْمِنِ بِجُمْلَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ بِتَفْسِیرِهَا عَلَى مَنْ لَیْسَ مِثْلَهُ فِی الْإِیمَانِ بِهَا کَفَضْلِ الْإِنْسَانِ عَلَى الْبَهَائِمِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیَدْفَعُ بِالْمُؤْمِنِینَ بِهَا عَنِ الْجَاحِدِینَ لَهَا فِی الدُّنْیَا لِکَمَالِ عَذَابِ الْآخِرَةِ لِمَنْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَتُوبُ مِنْهُمْ مَا یَدْفَعُ بِالْمُجَاهِدِینَ عَنِ الْقَاعِدِینَ وَ لَا أَعْلَمُ أَنَّ فِی هَذَا الزَّمَانِ جِهَاداً إِلَّا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ الْجِوَارَ [۴]
ابوذر (رضی‌الله‌عنه) نیز می‌گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال کردم آیا لیلة القدر اختصاص به عصر انبیا دارد و پس از آنان از بین می‌رود یا ادامه دارد؟ حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: تا روز قیامت باقی است.
وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ شَیْءٌ یَکُونُ عَلَى عَهْدِ الْأَنْبِیَاءِ یَنْزِلُ فِیهَا عَلَیْهِمْ الْأَمْرُ فَإِذَا مَضَوْا رُفِعَتْ قَالَ لَا بَلْ هِیَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ [۵]
در برخی از احادیث آمده است که راوی به امام جعفر صادق (علیه السلام) می‌گوید:
درباره شب قدر، به من اطلاعاتی بدهید! آیا این شب، فقط در روزگاران گذشته بوده است [و اکنون دیگر نیست]، یا اینکه شب قدر، در هر سال، هست؟ امام می‌فرماید: اگر شب قدر بر داشته شود، قرآن نیز بر داشته می‌شود.
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ حَدَّثَنِی یَعْقُوبُ قَالَ سَمِعْتُ رَجُلًا یَسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ لَیْلَةِ الْقَدْرِ کَانَتْ أَوْ تَکُونُ فِی کُلِّ عَامٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَوْ رُفِعَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ لَرُفِعَ الْقُرْآنُ [۶]
دقت در مطالب فوق و موارد مشابه، شکی باقی نمی‌گذارد که شب قدر همه ساله تکرار می‌شود و ملائک در آن شب برای انجام امور و مقدرات یکساله نازل می‌شوند.
فصل دوم:
سوره قدر، سوره اثبات تداوم امامت
از جمله مطالبی که از لابلای آیات این سوره و با توجه به روایات اهل بیت (علیه السلام) استفاده می‌شود؛ دلالت این آیات بر وجود و حضور امام در هستی در تمامی زمانهاست. هنگامی که به این نتیجه می‌رسیم که «شب قدر» در هر سال هست، باید توجه کنیم که پس «صاحبِ شب قدر» نیز باید همیشه وجود داشته باشد- چنانکه در احادیث آمده است – وگرنه فرشتگان بر چه کسی فرود می‌آیند؟ و کتابِ تقدیر را نزد چه کسی می‌گشایند؟ و مجاری امور را، به اذن خدا، به چه کسی می‌سپارند؟
پس چنانکه «قرآن کریم» تا قیام قیامت هست و «حُجَّت» است، صاحب شب قدر نیز همواره هست و او همان «حجّت» است. و پس از رحلت پیامبرِ اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) این مقام، از آنِ جانشینان پیامبر است. و همین دو واقعیت بزرگ است (یعنی: وجود شبِ قدر در هر سال، و وجود صاحبِ شب قدر در هر عصر)، که امام علی بن ابیطالب (علیه السلام) از آنها، اینچنین یاد می‌کند:
شب قدر، در هر سال هست. در این شب امور همه سال (و تقدیرها و سرنوشتها) فرو فرستاده می‌شود. پس از درگذشت پیامبر(ص) نیز، این شب، صاحبانی دارد. [راوی می‌گوید] پرسیدم: آنان چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: من و یازده امام از نسل من…
إِنَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ فِی کُلِّ سَنَةٍ وَ إِنَّهُ یَنْزِلُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ أَمْرُ السَّنَةِ وَ إِنَّ لِذَلِکَ الْأَمْرِ وُلَاةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقُلْتَ مَنْ هُمْ فَقَالَ أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّةٌ مُحَدَّثُونَ … [۷]
استدلال به این سوره به قدری محکم و استوار و دارای پشتوانه عقلی و منطقی است که ائمه (علیهم السلام) به شیعیان خود دستور داده‌اند در مقام احتجاج بر امامت به این آیات (و همچنین آیات ابتدایی سوره دخان) استناد نمایند.
امام باقر (علیه السلام) می‌فرمایند: ای شیعیان با سوره مبارکه قدر [بر امامت ما] احتجاج کنید و بدانید که در بحث و استدلال پیروز می‌شوید؛ چون پس از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حجّت خدا بر خلق او همین سوره است. این سوره سَروَر دین و بزرگترین دلیل مذهب شما و نهایت دانش ماست؛… .
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا بِسُورَةِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ تَفْلُجُوا فَوَ اللَّهِ إِنَّهَا لَحُجَّةُ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ إِنَّهَا لَسَیِّدَةُ دِینِکُمْ وَ إِنَّهَا لَغَایَةُ عِلْمِنَا یَا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ خَاصِمُوا ب«حم وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ » فَإِنَّهَا لِوُلَاةِ الْأَمْرِ خَاصَّةً بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) …. [۸]
نحوه‌ی استدلال را اینگونه آموخته‌اند که به منکران امامت ما بگویید: آیا با رحلت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شب قدر هم از بین رفت یا باقی است؟ قطعاً باید بگویند باقی است چون “تنزل” فعل مضارع است و دلالت بر استمرار می‌کند.[۹]
بعد از آن بگویید: اگر هر سال شب قدر دارد و ملائکه در آن نازل می‌شوند و اسرار سالانه: “من کل أمر” را با خود می‌آورند، اولا، بر چه کسی نازل می‌شوند؟ ثانیاً، چرا این اسرار را می‌آورند؟ آیا می‌آورند که به کسی بدهند یا می‌آورند که برگردانند؟ اگر می‌آورند که برگردانند، چرا آوردند و چرا نازل شدند؟ و اگر می‌آورند که به کسی بدهند آن فرد کیست؟ ناچار باید بگویند انسان کامل هر عصری که ولیّ آن عصر است محل نزول ملائکه و میزبان آنان است و ملائکه، اسرار سالانه را می‌آورند تا به او بدهند.
نزول ملائکه در شب قدر و شرف‌یابی‌شان به حضور امام معصوم (علیه‌السلام) آن قدر زیاد است که در روایتی از امام باقر (علیه‌السلام) آمده است: “تمام ملائکه در شب قدر به دور ما طواف می‌کنند.”
عن أبی جعفر علیه السلام قال: یاأبا المهاجر لا تخفی علینا لیلة القدر، إنّ الملائکة یطوفون بنا فیها.[۱۰]
امام موسی کاظم (علیه السلام) نیز می‌فرمایند:” ملائکه‌ی ارضی برای انجام تمام مأموریت‌هایی که به آنها محوّل می‌شود ابتدا خدمت امام معصوم هر عصر می‌روند و مأموریت خود را بر او عرضه می‌کنند.”
“ما من مَلَکٍ یهْبطه الله فى أمر ما یهْبطه إلاّ بدأ بالإمام فعرض ذلک علیه وإنّ مختلف الملائکة من عند الله تبارک وتعالی إلی صاحب هذا الأمر.” [۱۱]
با توجه به آنچه گذشت قلب مطهر امام زمان هر عصری ـ که انسان کامل و کامل‌ترین انسان عصر خویش است ـ محل نزول و فرود فرشتگان الهی است و او میزبان تمام آنهاست. بنابر این، در این عصر که ما در آن زندگی می‌کنیم سکان هدایت انسانها و اداره‌ی نظام آفرینش به دست حضرت بقیة الله، صاحب العصر والزمان (عجل الله‌تعالی‌فرجه) سپرده شده، میزبانی ملائکه نیز به عهده‌ی وی است.
بسیار جالب توجه است که عالمان اهل سنت نیز، در مواردی همراهی قرآن با امامت را بصراحت گفته‌اند. از جمله در شرح «حدیث ثِقْلَین». حدیثِ ثِقلَین، حدیث مشهور و متواتری است، که صدها مدرکِ سُنّی و شیعی آن را نقل کرده‌اند، و یکی از مسلمترین حقایق اسلامی و احادیث نبوی است. پیامبر اکرم، دراین حدیث شریف، می‌فرماید:
..وَ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ کِتَابَ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَزَالَا جَمِیعاً حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا ..[۱۲]
من، در میان شما امت، دو شیء گرانقدر می‌گذارم و می‌روم، تا هنگامی که به آن هر دو چنگ زنید (و از هر دو با هم و در کنار هم پیروی کنید)، گمراه نخواهید شد. یکی از این دو، از دیگری عظیمتر است. این دو، کتاب خداست و عترت من (ائمّه طاهرین (علیه السلام) ).
درباره این حدیث، عالمان و محققان اهل سست، بیاناتِ بسیار مهمی دارند. به عنوان نمونه محدث معروف، ابن حَجَر هَیتَمی مکّی شافعی، می‌گوید:
وَفی اَحادیثِ الحَثِّ عَلَی التَّمَسُّکِ بِاهلِ البَیت، اِشارَةٌ اِلی عَدَمِ انْقِطاعٍ مُتَأَهِّلٍ مِنهُم لِلتَّمَسُّکِ بِهِ، اِلی یومِ القِیامَة، کَما اَنَّ الکِتابَ العَزیزَ کَذلکَ، وَ بِهذا کانُوا اَماناُ لِاَهْلِ الاَرض… [۱۳]
احادیثی که از پیامبر رسیده است و در آنها تأکید شده است بر پیروی از خاندان پیامبر و چنگ زدن به هدایت آنان، می‌فهماند که همیشه، تا قیام قیامت، کسی از خاندان پیامبر وجود دارد که شایسته رهبری و هدایت است، چنانکه قرآن نیز تا به قیامت راهبر و هادی است. و برای همین (که همیشه کسی از ایشان در جهان هست)، آنان سبب ایمنی و بقایند برای اهل زمین…
در نتیجه حدیث عظیم ثِقْلین، بجز اثبات اصل«امامت»، تداوم امامت را نیز اثبات می‌کند. این حدیث نبوی مسلّم، همانگونه که به ما می‌گوید، هدایت با دو رکن تحقق می‌یابد: قرآن و امام، همانگونه نیز تداوم بقای امام و امامت را- چونان تداوم و بقای قرآن- اثبات می‌کند.
چند روایت دیگر برای نمونه:
عن أبی جعفر وأبی عبداللَّه وأبی الحسنعلیهم السلام: «حم والکتابِ المُبِین إنّا أنزَلناه» یعنی القرآن «فی لَیلَةٍ مُبارَکة إنّا کُنّا مُنذِرِین» وهی لیلة القدر أنزل اللَّه القرآن فیها إلی البیت المعمور جملة واحدة، ثمّ نزل من البیت المعمور علی النبیّصلی الله علیه وآله فی طول ثلاث وعشرین سنة «فیها یُفرَق کُلُّ أمرٍ حَکیم» یعنی فی لیلة القدر «کلُّ أمرٍ حَکیم» أی یقدّر اللَّه کلّ أمر من الحقّ ومن الباطل وما یکون فی تلک السنة، وله فیها البداء والمشیئة یقدم ما یشاء ویؤخّر ما یشاء من الآجال والأرزاق والبلایا والأعراض والأمراض ویزید فیها ما یشاء وینقص ما یشاء ویلقیه رسول اللَّه صلی الله علیه وآله إلی أمیر المؤمنین علیه السلام، ویلقیه أمیر المؤمنین إلی الأئمّة علیهم السلام حتّی ینتهی ذلک إلی صاحب الزمان علیه السلام، ویشرط له ما فیه البداء والمشیئة والتقدیم والتأخیر.[۱۴]
راوی می‌گوید از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که آن حضرت میفرمود: پدرم امام باقر علیه‌السلام به من فرمود: “حضرت علی بن ابیطالب در حالیکه حسن و حسین علیه‌السلام در نزدش بودند. سورهی قدر را خواند. حسین علیه‌السلام به آن جناب عرضه داشت. ای پدر: گویی از دهان شما شیرینی دیگری دارد. امیر المومنین علیه‌السلام به او فرمود: ای فرزند من و ای فرزند رسول خدا. همانا من در این سوره میدانم آنچه را که تو نمیدانی. زمانی که این سوره نازل شد. جدت رسول خدا در پی من فرستاد. پس آن را بر من خواند. سپس بر شانه راست من زد و فرمود: ای برادر و جانشین و سرپرست من بر امتم بعد از من. و ای جنگ دشمنان من تا روزی که برانگیخته شوند.
این سوره برای توست بعد از من و برای فرزندانت بعد از تو. همانا برادرم جبرئیل که از فرشتگان است. حوادث و کارهای امت مرا در سالشان را به اطلاع من رسانید. به خداوند سوگند همانا این مسئله اطلاع دادن از حوادث و امور برای تو نیز خواهد بود. همچون خبر گرفتن نبوت. و برای آن نور درخشانی است در دل تو و دلهای اوصیای تو تا طلوع فجر حضرت قائم علیه‌السلام. ”
عن أبی یحیی الصنعانیّ، عن أبی عبداللَّهعلیه السلام، قال: سمعته یقول: قال لی أبی محمّد علیه السلام: قرأ علیّ بن أبی طالبعلیه السلام «إنّا أَنزَلنَاه فِی لَیلَةِ الْقَدر» وعنده الحسن والحسین علیهما السلام، فقال له الحسین: یاأبتاه کأنّ بها من فیکَ حلاوة، فقال له: یابن رسول اللَّه وابنی، إنّی أعلم فیها ما لا تعلم، انّها لمّا اُنزلت بعث إلیّ جدّک رسولاللَّه صلی الله علیه وآله فقرأها علیّ، ثمّ ضرب علی کتفی الأیمن وقال: یاأخی ووصیّی وولیّی علی اُمّتی بعدی وحرب أعدائی إلی یوم یبعثون، هذه السورة لک من بعدی ولولدک من بعدک، إنّ جبرئیل أخی علیه السلام من الملائکة أحدث إلیّ أحداث اُمّتی فی سنتها، واللَّه وإنّه لیحدث ذلک إلیک کأحداث النبوّة، ولها نور ساطع فی قلبک وقلوب أوصیائک إلی مطلع فجر القائمعلیه السلام. [۱۵]
علاقه مندان برای بررسی بیشتر می‌توانند به کتاب”الامام المهدی فی القرآن و السنه” خصوصا ذیل سوره‌های بقره و دخان مراجعه نمایند. نویسنده محترم کتاب آقای «سعید أبو معاش» بعد از بررسی روایات ذیل سوره قدر اینگونه نتیجه گیری می‌کنند:
نتیجة و فائدة مهمة
أولاً: اتّفق علماء القرآن والمفسِّرون قاطبة أنّ الآیة: «لَیلَةُ القَدر خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ – تَنَزَّلُ المَلائِکَةُ و الرُّوحُ فِیها بإذنِ رَبِّهم مِن کُلِّ أمرٍ» غیر منسوخة، وأنّ حکمها جارٍ مع دوام القرآن إلی یوم القیامة.
ثانیاً: اتّفق علماء التفسیر والمحدِّثون کافة فی تفسیر الآیة: أنّ الملائکة والروح کانت تنزل علی النبیّصلی الله علیه وآله بمقدّرات العالم کلّه من خیر أو شر، أو حیاة وممات، أو یُسر وعسر، ومن کلّ أمرٍ فی لیلة القدر من کلّ سنة، ولذا کان النبیّصلی الله علیه وآله یأمر المسلمین باحیاء لیالی القدر بالصلاة والدعاء والتضرّع إلی اللَّه عزّ وجل.
ثالثاً: تواترت الأخبار عن أئمّتنا الأطهار وخلفاء رسول اللَّه صلی الله علیه وآله الإثنی عشر، فی صحاحنا أنّ الملائکة والروح تتنزّل علیهم بعد وفاة النبیّ صلی الله علیه وآله فی کلّ عام، فبعد النبیّصلی الله علیه وآله تنزّلت علی وصیّه وخلیفته من بعده إمام الحقّ، وقائد الخلق أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام، ومن بعده علی وصیِّه بالحقّ الإمام الحسن بن علیّ السبط علیه السلام، ومن بعده علی أخیه إمام الحقّ الحسین بن علیّ الشهید علیه السلام، ومن بعده علی وصیّه زین العابدین وسیِّد الساجدین إمام الحقّ علیّ بن الحسین علیه السلام، ومن بعده علی وصیِّه إمام الحقّ محمّد بن علیّ الباقر علیه السلام، ومن بعده علی وصیّه إمام الحقّ جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام، ومن بعده علی وصیّه إمام الحقّ موسی بن جعفر الکاظم علیه السلام، ومن بعده علی وصیِّه إمام الحقّ علیّ بن موسی الرضا علیه السلام، ومن بعده علی وصیّه إمام الحقّ محمّد بن علیّ الجواد علیه السلام ومن بعده علی وصیِّه إمام الحقّ علیّ بن محمّد الهادی علیه السلام، ومن بعده علی وصیِّه إمام الحقّ الحسن بن علیّ العسکریّ علیه السلام، ومن بعده علی وصیِّه الخلف الصالح الإمام المنتظر الحجّة بن الحسن المهدی صاحب الزمان علیه السلام أرواحنا له الفداء.
إنّ ثبوت حکم لیلة القدر جار مع بقاء القرآن المجید وأنّها غیر منسوخة، وقد أخبر أئمّة أهل البیت الصادقون أنّ الملائکة والروح تتنزّل علیهم فی کلّ عام منذ وفاة رسولاللَّه صلی الله علیه وآله وحتّی الآن، ولم یزعم أحد من المخالفین مطلقاً بنزول الملائکة والروح علیه فی لیلة القدر.[۱۶]
اولا: مفسرین و عالمان علوم قرآنی، اتفاق نظر دارند که آیات سوره قدر، منسوخ نشده و تا زمان دوام قرآن یعنی قیامت محتوای این آیات نیز در کنار قرآن ادمه دارد.
ثانیا: مفسرین و محدثین همگی اتفاق دارند که ملائکه و روح در شب قدر هر سال بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم ) نازل شده و مقدرات عالم اعم از خیر و شر، زندگی و مرگ، سختی‌ها و آسانی‌ها وهمه امور دیگر را بر ایشان عرضه می‌کردند.به همین علت بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم )به مسلمانان دستور می‌دادند تا شبهای قدر را به إحیاء و تضرع و دعا و نماز سپری کنند.
ثالثا: در کتب صحیح حدیثی ما، روایات متواتری از اهل بیت (علیهم السلام) رسیده است که در آن فرموده‌اند: بعد از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم ) ملائکه بر وصی و خلیفه ایشان امام حق و رهبر مردم یعنی أمیرالمومنین علی (علیه السلام) نازل گشته و بعد از ایشان بر امام حسن (علیه السلام) و……… و در نهایت بعد از شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) بر وصی او، امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) نازل می‌شوند.
خلاصه آنکه حکم شب قدر (نزول قرآن) همراه قرآن دائمی است و نسخ نشده است. ائمه (علیهم السلام) فرموده‌اند که ملائکه و روح بعد از وفات نبی، هر سال تا به الآن بر آنها نازل می‌شوند. و هیچ کسی هم از هیچ یک از سایر فرق اسلامی نزول ملائکه بر خود را ادعا نکرده است.
فصل سوم:
شب قدر و دعا برای امام زمان (علیه السلام)
یکی دیگر از نکاتی که ارتباط بین امام زمان (علیه السلام) و شب قدر را بیشتر تبیین می‌کند، دعاهای وارده در این شب است. مهمترین شبها، مهمترین و برترین دعاها را می‌طلبد. شب قدر شبی است که تقدیرات یکسال انسان رقم زده می‌شود و ملائکه آن مقدّرات را بر امام زمان (علیه السلام) عرضه می‌کنند لذا با دعا برای حضرت حجت بن الحسن (علیه السلام) خود را مشمول دعا آن حضرت قرار می‌دهیم چرا که آن امام مهربان هر کس که ایشان را دعا کند مورد لطف خود قرار داده او را دعا می‌فرمایند و پر واضح است که اگر کسی در شب قدر مورد دعای حضرت قرار گیرد مقدرات نیک و خوبی برای او رقم زده خواهد شد. لذا در روایات وارد شده است که شب قدر یکی از مناسب‌ترین اوقات جهت دعا برای حضرت مهدی (علیه السلام) می‌باشد .
– ورود دعای سلامتی امام زمان (علیه السلام) در یکی از لیالی قدر، خصوصا شبی که احتمال قدر بودن آن بیشتر است:
مکرر مىکنى در شب بیست و سوم از ماه رمضان این دعا را در حال سجود و قیام و قعود و بر هر حالى که هستى در تمام ماه و هر چه ممکنت شود و هر زمانى که حاضر شود تو را یعنى یادت آید این دعا در روزگار حیاتت مىگوئى بعد از ستایش کردن حق تعالى به بزرگوارى و فرستادن صلوات بر پیغمبر صلى الله علیه و آله: اللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ…..
عَنِ الصَّادِقِینَ (علیه السلام) قَالَ قَالَ وَ کَرِّرْ فِی لَیْلَةِ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ هَذَا الدُّعَاءَ سَاجِداً وَ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ عَلَىکُلِّ حَالٍ وَ فِی الشَّهْرِ کُلِّهِ وَ کَیْفَ أَمْکَنَکَ وَ مَتَى حَضَرَکَ مِنْ دَهْرِکَ تَقُولُ بَعْدَ تَمْجِیدِ اللَّهِ تَعَالَى وَ الصَّلَاةِ عَلَى النَّبِیِّ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ ” اللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ قَائِداً وَ نَاصِراً وَ دَلِیلًا وَ عَیْناً حَتَّى تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعاً وَ تُمَکِّنَهُ فِیهَا طَوِیلًا”… [۱۷]
– همچنین دعای دیگری که خواندن آن در شب قدر مستحب می‌باشد بدین شرح است:
اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ وَ إِلَیْکَ الْمُشْتَکَى اللَّهُمَّ أَنْتَ الْوَاحِدُ الْقَدِیمُ وَ الْآخِرُ الدَّائِمُ وَ الرَّبُّ الْخَالِقُ وَ الدَّیَّانُ یَوْمَ الدِّینِ تَفْعَلُ مَا تَشَاءُ بِلَا مُغَالَبَةٍ وَ تُعْطِی مَنْ تَشَاءُ بِلَا مَنٍّ وَ تَمْنَعُ مَا تَشَاءُ بِلَا ظُلْمٍ وَ تُدَاوِلُ الْأَیَّامَ بَیْنَ النَّاسِ یَرْکَبُونَ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ أَسْأَلُکَ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ وَ الْعِزَّةِ الَّتِی لَا تُرَامُ وَ أَسْأَلُکَ یَا اللَّهُ وَ أَسْأَلُکَ یَا رَحْمَانُ أَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُعَجِّلَ فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ فَرَجَنَا بِفَرَجِهِمْ وَ …. الحدیث.[۱۸]
فصل چهارم:
شب قدر در ادبیات فارسی
شب قدر شبی است که باید به امیدِ وصل و دیدار بیدار نشست، و از جامِ طَهورِ «سَلام»، تا «مطلعِ فجر»، سرمست بود.
شاعرِ حافظِ قرآن، با الهام گرفتن از قرآن، آن را«شب وصل» می‌نامد، و نامه هجران را، در آن شب، طی شده و پایان یافته می‌خواند، شبی که باید در عاشقی ثابت قدم بود: در طلب کوشید، و بیدار ماند، و دیدار جست، و احیا گرفت، و به نیایش پرداخت کار خیر کرد، و صالحات به جا آورد. به قول خواجه شیراز:
شب وصل است و طی شد نامه هَجر
سـلامٌ فیه حتــی مطلـع الفَجـــر
دلا در عاشـقی ثابــت قـدم بـاش
کـه در ایـن ره نبـاشد کار بـی اجـر
بــــرآ ای صــبح روشـندل خدا را!
که بس تاریک می‌بینم شب هَجر
دلـم رفت و نــدیـدم روی دلــدار
فغان از این تطاوُل آه از این زجر[۱۹]
پی نوشت‌ها:
[۱] درقرآن کریم چنین آمده است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (سوره مبارکه بقره آیه شریفه ۱۸۳) در این آیه هدف و غایت روزه‌داری تقوی بیان شده است.
همچنین در خطبه معروفی که پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله وسلم در آستانه حلول ماه رمضان ایراد فرمودند و با عبارت: ” أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَة…” آغاز می‌شود، حضرت فضائل این ماه را برای اصحاب خود بیان فرمودند.بعد از سخنان ایشان امیرالمومنین علی (علیه السلام) پرسیدند: ” یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ” و پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم ) در پاسخ فرمودند: ” یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّه” یعنی بهترین اعمال این ماه مراعات تقوی الهی است. ـ وسایل الشیعه ج۱۰ص۳۱۴
از طرف دیگر در روایات رسیده از اهل بیت (علیهم السلام) ورع و تقوی کلید ورود به صف یاوران امام مهدی (علیه السلام) بیان شده است. عن أبی عبدالله (علیه السلام) : “…من سره أن یکون من أصحاب القائم فلینتظر و لیعمل بالورع و محاسن الأخلاق و هو منتظر…” ـ الغیبةللنعمانی ص : ۲۰۰
[۲] عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام):قَالَ لِکُلِّ شَیْءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَان ـ الکافی ج۲ص۶۳۰
جالب اینجاست که در روایات امام زمان نیز به عنوان بهار (مردم، ایتام، ایام) معرفی شده است.
در یکی از زیارتنامه‌های حضرت می‌خوانیم: “السَّلَامُ عَلَى شَمْسِ الظَّلَامِ وَ بَدْرِ التَّمَامِ السَّلَامُ عَلَى رَبِیعِ الْأَنَامِ وَ نَضْرَةِ الْأَیَّام” ــ بحارالأنوار ج۹۹ص۱۰۱ باب زیارة الإمام المستتر عن الأبصار الحاضر فی قلوب الأخیار المنتظر فی اللیل و النهار الحجة بن الحسن صلوات الله علیهما فی السرداب و غیره ـ و در مصباح چنین آمده است: ” … بدر التمام السلام على ربیع الأیتام [الأیام] و نضرة الأیام [نصرة الأنام..] ” ــ المصباحللکفعمی ص۴۹۷
[۳] شب قدر، در قرآن کریم، علاوه بر سوره «قدر»، در سوره«دخان» نیز مطرح گشته است. در آیات آغاز این سوره، از نزولِ قرآن در شب قدر، و تعیین امور بر طبق حکمت، سخن رفته است:
اِنّا اَنزلْناهُ فی لَیلةٍ مُبارَکَةٍ، اِنّا کُنّا مُنذِرین. فیها یفْرَقُ کُلُّ اَمرٍ حَکیمٍ. اَمراً مِن عِندِنا، اِنّا کُنّا مُرسِلین. (سوره دخان آیات شریفه ۳،۴و۵)
– ما قرآن را، در شبی با برکت و خجسته (شب قدر)، فرو فرستادیم، تا خلق را بیاگاهانیم و هشدار دهیم. در این شب، هرکاری، بر طبق حکمت، فیصله می‌یابد، و تعیین می‌گردد. این همه به فرمان ماست، که فرشتگان را فرو می‌فرستیم.
دراین آیات نیز، سخن از شب قدر و شب تقدیر و برکت و سخن از نزول قرآن و فرود آمدن فرشتگان به امر خدا است.
درهر دو آیه فعل به صورت مستقبل(تَنَزَّلُ- یفْرَقُ) ادا شده است و دلالت بر استمرار دارد و این نکته را می‌فهماند که این نزول وتفریق و تحکیم امور، همواره در چنین شبی انجام می‌پذیرد.
[۴] الکافی ج ۱ ص ۲۵۰
[۵] بحار ج۲۵ ص ۹۷ باب۳
[۶] الکافی ج ۴ ص۱۵۸ح ۷
[۷] الکافی ج۱ ص۲۴۷ح۲
[۸] الکافی، ج۱، ص۲۴۹، ح۶
[۹] . رشیدُ الدّین میبدی، مفسِّر معروف سُنّی، می‌گوید: برخی گفته‌اند: این شب قدر، به روزگاران پیامبر«ص» بود، و سپس از میان رفت. اما چنین نیست، زیرا که همه اصحاب پیامبر و علمای اسلام معتقدند که شب قدر، تا قیام قیامت، باقی است.(خورشید مغرب ص۱۳۱به نقل از «کشف الاسرار»ج۱۰ص۵۵۹)
[۱۰] الامام المهدی فی القرآن و السنه ح۸۵۱
[۱۱] بحار، ج۴۵، ص۲۲۳٫
[۱۲] کمال الدین ج ۱ ص۲۳۸ البته این روایت با تعابیر مشابه، در کتب فریقین فراوان دیده می‌شود.
[۱۳] خورشید مغرب ص۱۳۴ نقل عبارت ابن حجر از عبقات الانوار
[۱۴] الامام المهدی فی القرآن و السنه ح۸۵۰
[۱۵] الامام المهدی فی القرآن و السنه ح ۱۰۶۳
[۱۶] الامام المهدی فی القرآن و السنه ص۵۴۸
[۱۷] تهذیبالأحکام ج : ۳ ص : ۱۰۲ح ۳۷
[۱۸] بحارالانوار ج۹۵ ص۲۴ باب ۱۰
[۱۹] خورشید مغرب ص۱۲۸ به نقل از دیوان حافظ-علامه قزوینی- غزل ۲۵۱
