گزارشی از مدرسه «درنگی در نظریه وحدت وجود؛ پیشینه، ادله و نقدها»
نخستین «مدرسه تصوف پژوهی» به همت پژوهشگاه علوم و معارف اسلامی خاتم النبیین صلی الله علیه وآله و پژوهشکده معارف اهل بیت علیهم السلام و قطب تعمیق ایمان و باورهای دینی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در تاریخ 20 و 21 اردیبهشت 1403 برگزار شد. این مدرسه با خیر مقدم دبیر علمی جلسه یعنی «حجت الاسلام و المسلمین محمد علی پاکدل» مدیر گروه نقد تصوف آغاز به کار کرد و ایشان نکات کلی و مقدماتی درباره موضوع بحث یعنی «درنگی در نظریه وحدت وجود» بیان کرده و اساتید مدرسه و روند برگزاری آن را تشریح نمودند.
گزارشی از ارائه دکتر محمد تقی سبحانی در مدرسه بهاره تصوف پژوهی
موضوع ارائه ایشان «درنگی در ادله عقلی وحدت وجود» بود. در ابتدا ضمن اشاره به ایهام و ابهام موجود در افکار و انظار متصوفه، نکاتی درباره ضرورت و اهمیت مطالعه انتقادی اندیشه های صوفیه بیان کرده و سپس به دو خوانش اصلی از خداشناسی صوفیه یعنی «وحدت شهود» و «وحدت وجود» اشاره و تمرکز بحث خود را بر روی «وحدت شخصی وجود» قرار دادند.
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدتقی سبحانی، به جایگاه وحدت وجود در عرفان و تصوف پرداخته و از کیفیت مواجهه فلاسفه شیعی با این نظریه سخن گفتند. سپس بحث را با گزارش هشت دلیل عقلی وحدت وجود و نقد آن در کلمات استاد جوادی آملی پیش برده و خاطر نشان ساختند که از نگاه آقای جوادی آملی، تنها دو دلیل عقلی یارای اثبات وحدت وجود را دارد که ایشان ضمن تبیین این دو دلیل به نقد و ارزیابی آنها پرداختند. مدیر موسسه معارف اهل بیت علیهم السلام، در خاتمه بحث خود، اقامه برهان عقلی بر وحدت شخصی وجود را محال خوانده و این قول را مطابق نظر و رای خود مشاهیر صوفیه دانستند که برای معرفت و اثبات نظریه وحدت شخصی وجود تنها از مسیر کشف و شهود قلبی حرکت کرده اند.
گزارشی از ارائه دکتر علی افضلی در مدرسه بهاره تصوف پژوهی
ایشان در ارائه خود به موضوع «بررسی لوازم نظریه وحدت وجود» پرداختند. استاد افضلی به عنوان مقدمه ارائه خود، عقیده وحدت وجود را دربرگیرنده طیف وسیعی از اعتقادات و بینش های متفاوت از جمله تفکرات ماتریالیستی دانسته و با معیار قرار دادن نگاه و تقریر ابن عربی از وحدت وجود به بررسی لوازم این نظریه پرداختند.
استاد دانشگاه ادیان و مذاهب قم اشاره کردند که دیدگاه ابن عربی همان «وحدت وجود و موجود» است که مطابق آن، در عالم غیر از خداوند متعال وجود ندارد. سپس دیدگاه ابن عربی درباره انکار تفکیک موجودات به حادث و قدیم را خاطر نشان ساخته و نظریه «تجلی و ظهور» او را تبیین ساختند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به لوازم نظریه تجلی پرداخته و تعارض خود نظریه تجلی با نظریه وحدت وجود و لوازم باطل آن را برشمردند. از جمله این لوازم قول به محدود شدن ذات خداوند متعال، انتساب مجازی صفات به مخلوقات، نفی شریعت و لغو بودن احکام الهی، جبرگرایی، انتساب افعال و صفات قبیح به خداوند متعال، لغو بودن بسیاری از صفات الهی، لغو بودن عذاب جهنم بود.
گزارشی از ارائه دکتر محمد هادی قندهاری در مدرسه بهاره تصوف پژوهی
موضوع بحث ایشان «پیشینه وحدت وجود در ادیان و مکاتب» بود. این استاد برجسته دانشگاه آزاد تهران بحث خود را با تبیین تمایزهای تعبیر عرفان اسلامی با عرفان اسلام آغاز کردند و لزوم تفکیک بین عرفان اسلامی مصطلح و معرفت ماخوذ از قرآن و اهل بیت علیهم السلام را خاطر نشان ساختند.
ایشان بیان کردند که محور عرفان اسلامی، وحدت جوهری عالم وجود است که از آن به وحدت وجود و وحدت اطلاقی و وحدت سنخی و وحدت شخصی تعبیر می کنند این در حالی است که محور مکتب معرفتی اسلام در این حوزه تباین خدا و خلق و عدم سنخیت و غیریت صفتی بین خلق و خدا است.
دکتر قندهاری در ادامه، بحث را به سیر تاریخی وحدت وجود در تصوف اسلامی کشانده و آن را به دو دوره تاریخی تقسیم نمودند:
دوره نخست) از قرون اولیه پیدایش تصوف تا قرن هفتم، که نظریه صوفیان در این بازه، متمرکز بر وحدت شهود بوده است.
دوره دوم) از قرن هفتم به بعد که محی الدین ابن عربی نظریه وحدت وجود را پایه گذاری کرد.
ایشان اشاره کردند که در تقسیمی دیگر، وحدت وجود به دو قسم «وحدت سنخی» و «وحدت شخصی» تقسیم می شود که اولی دیدگاه برخی از فلاسفه حکمت متعالیه و دومی دیدگاه خاص صوفیان است.
استاد قندهاری در ادامه پیشینه نظریه وحدت وجود در مکاتب عرفانی را به پیش از ظهور اسلام و مکاتب اوپانیشاد، ادویتا ودانتا، دائویسم، فیثاغورسیان، پهلوی و خسروانی، رواقیون، نو افلاطونی اسکندرانی و غیره رسانده و درباره هرکدام سخن گفتند.
دکتر قندهاری به عنوان خاتمه بحث خود از اهمیت چهار مسئله بحث کردند: اول: مطالعه ای تطبیقی که یکی از ارزشمندترین روشهای مطالعاتی است. دوم: یاد آوری اصول مشترک بین عرفانهای مختلف با عرفان اسلامی علیرغم تفاوت های فرهنگی و اقلیمی. سوم: آشکار کردن اجمالی تفاوت بنیادین مکتب معرفتی اسلامی با تمام عرفانهای هفتگانه فوق الذکر. چهارم: منابع احتمالی نظریه وحدت وجود در عرفان های پیش از اسلام.
گزارشی از ارائه دکتر سیدمحسن هندی در مدرسه بهاره تصوف پژوهی
«بازخوانی تقریرهای مختلف وحدت وجود» موضوعی بود که دکتر سید محسن هندی پیرامون آن بحث نمودند. استاد هندی در ابتدا ضمن اشاره به اینکه نظریه وحدت وجود قریب به نوزده تقریر مختلف دارد، خاطر نشان ساختند که می توان یک جوهره مشترک میان تمام این تقریر ها پیدا کرد و آن مسئله انکار وجود ماسوی الله است. ایشان وحدت وجود به معنای باور به وجود حقیقی اشیاء و خداوند متعال را داخل در مفهوم وحدت وجود مصطلح مورد مناقشه عرفا، فلاسفه و متکلمین، ندانستند و متذکر شدند که وحدت تشکیکی ملاصدرا و وحدت وجود عرفا تفاوت جوهری ندارد و بحث «وجود رابط» در فلسفه و «مظهریت» در تصوف ره آورد مشترکی دارد.
این استاد فلسفه و کلام با تبیین دیدگاه اهل بیت علیهم السلام درباره تباین وصفی بین خالق و مخلوق، قاعده لا یتناهی و بسیط الحقیقه را مورد نقد قرار دادند و سپس با تبیین قاعده الواحد در فلسفه و نقد این قاعده، به اثبات دیدگاه اهل بیت علیهم السلام در رابطه بین قدیم و حادث پرداختند. در پایان دکتر هندی، تاویل صحیح روایات موهم رابطه حادث و قدیم و وحدت وجود را نیز مورد بررسی قرار دادند.
گزارشی از ارائه استاد حسن معلمی در مدرسه بهاره تصوف پژوهی
موضوع ارائه ایشان «تمایز نگاه اهل حکمت و صوفیه در مساله وحدت وجود » بود. استاد معلمی در ابتدا به دو رویکرد افراطی و تفریطی در مواجه با مباحث عرفان و تصوف اشاره کرده و بر لزوم نقد منصفانه و مودبانه باورهای صوفیانه تاکید کردند. ایشان قول صحیح منتسب به عرفای مسلمان در وحدت وجود را این دانستند که خداوند وجود دارد و ماسوی الله هم موجود هستند، اما ما سوی الله تجلیات خداوند متعال هستند که وجودی زائد بر خداوند متعال ندارند، مانند دریا و موج دریا و در ادامه به تبیین این دیدگاه پرداختند.
استاد معلمی قول فلاسفه در این بحث را اینگونه تببین کردند که خدا و مخلوقات تحقق عینی دارند، منتها خداوند خالق و ما سوی الله مخلوق است، خداوند علت و ماسوی الله معلول است.
عضو هیت علمی دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) در ادامه دو تقریر وحدت تشکیکی وجود ملاصدرا را تبیین کرده و یکی از این دو را موافق وحدت وجود عرفانی و دیگری را مخالف آن دانستند. این استاد برجسته فلسفه سپس با اشاره به این که عرفا برای وحدت وجود ده دلیل ارائه داده اند، اصلی ترین ادله آنها را قاعده بسیط الحقیقه معرفی کرده و به نقد آن پرداختند. ایشان در ادامه بحثشان به موضوع ربط علی هم اشاره کرده و آن را نقد کردند. استاد معلمی در پایان نظریه وحدت شخصی وجود را به دلیل تالی فاسدهای متعدد از جمله جبرگرایی، قولی نادرست و غیر قابل التزام معرفی کردند.
گزارشی از ارائه استاد محمدمهدی طوبایی در مدرسه بهاره تصوف پژوهی
موضوع ارائه ایشان «درنگی در ادله نقلی وحدت وجود » بود. این استاد حوزه علمیه قم، در مقدمه، نکاتی درباره مبانی معرفت شناسی صوفیه بیان کرده و خاطر نشان ساختند که ادله نقلی وحدت وجود در کلمات ابن عربی، متشتت و متهافت است. استاد طوبایی در ادامه به سیر تاریخی تمسک به ادله نقلی برای نظریه وحدت وجود اشاره و مهم ترین دلیل در میان صوفیان را مقوله کشف و شهود باطنی دانسته و کلماتی از ابن عربی در همین رابطه نقل کردند. استاد دورس خارج فقه و اصول حوزه علیمه قم در قسمت دیگری از بحثشان، میزان در تمسک به ادله نقلی از نگاه ابن عربی را تبیین ساخته و مبتنی بر همان میزان، به نقل و نقد ادله نقلی وحدت وجود پرداختند. از جمله مهم ترین ادله نقلی در اثبات وحدت شخصی وجود در لسان متصوفه را آیات قرب، آیات وجه، آیه سوم سوره حدید و سوره توحید معرفی کرده و ضمن تبیین هریک، به نقد آن پرداختند.
