معرفت نبی و امام

معرفت خدای تعالی به حسب آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام فطری بشر است. یعنی همه انسانها بر معرفت خداوند سبحان مفطور شده و معرفت با خلقت آنها سرشته شده است. خدای تعالی می‌فرماید :

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلّدینِ حَنیِفاً فِطْرتَ اللهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقَ اللهِ ذلَکَ الدِیّنُ الْقَیِّمُ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ

روی به سوی دین راست کن در حالی که تو را هیچ انحرافی نباشد؛ همان فطرت خدا که مردمان را بر آن مفطور کرده است. در خلق خدا هیچ تبدیل و تغییری راه ندارد. دین قیّم و راست همان است. ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.

1) معرفت خدا

معرفت خدای تعالی به حسب آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام فطری بشر است. یعنی همه انسانها بر معرفت خداوند سبحان مفطور شده و معرفت با خلقت آنها سرشته شده است. خدای تعالی می‌فرماید :

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلّدینِ حَنیِفاً فِطْرتَ اللهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقَ اللهِ ذلَکَ الدِیّنُ الْقَیِّمُ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ

روی به سوی دین راست کن در حالی که تو را هیچ انحرافی نباشد؛ همان فطرت خدا که مردمان را بر آن مفطور کرده است. در خلق خدا هیچ تبدیل و تغییری راه ندارد. دین قیّم و راست همان است. ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.

در روایاتی که از اهل بیت علیهم‌السلام در تفسیر آیه شریفه وارد شده، فطرت به «معرفت» تفسیر شده است. امام صادق علیهم‌السلام می‌فرماید :

فَطَرَهُمْ عَلَی التَّوْحِیدِ عِنْدَ الْمِیثَاقِ عَلی مَعْرِفَتِهِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ…

مردمان را هنگامی که میثاق به شناخت ربوبیّتش می‌گرفت، به توحید مفطورشان کرد….

و امام محمّد باقر علیه‌السلام در تفسیر آیه «حنفاء لله‌غیر مشرکین به» و معنای

حنیفیّت می‌فرماید :

هِیَ الْفِطْرَةُ فَطَرَ النّاسَ عَلَیْهَا. لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللهِ. و قالَ: فَطَرَهُمُ اللهُ عَلَی الْمَعْرِفَةِ.

حنیفیّت فطرتی است که خداوند مردمام را با آن مفطور کرده است. در خلق خدا هیچگونه تبدیل و تغییری نیست. و فرمود: خدای تعالی مردم را بر معرفت مفطور کرده است.

پس فطرت – چنانکه امام صادق علیه‌السلام فرمود – توحید و معرفت خداست که همه بندگان الهی در محفل میثاق آن را به تعریف الهی دارا شده‌اند و برای حفظ و رعایت شؤون آن، با خدای تعالی پیمان بسته‌اند.

خدای تعالی می‌فرماید :

«وَ اذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن ْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهَمْ ذُرَّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهَمْ أَلَسْتُ بَرَبَّکُمْ قَالُوا بَلی شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ اِنّا کُنَّا عَنْ هذَا غَافِلِینَأَوْ تَقُولُوا اِنَّما أَشْرَکَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَ کُنِّا ذُرِّیِّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونِ»

به یادآور زمانی را که پروردگارت از پشت بنی‌آدم، فرزندانشان را بیرون آورد و آنانرا بر خودشان گواه گرفت و گفت: آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: آری؛ گواهی می‌دهیم. تا اینکه در روز قیامت نگویید: ما از این غافل بودیم، و نیز نگویید: پدران ما پیش از ما مشرک بودند و ما فرزندان بعد از آنان بودیم. آیا ما را به خاطر آنچه باطل‌گرایان انجام داده‌اند هلاک می‌سازی؟!

امام صادق علیه‌السلام در تفسیر آیه کریمه می‌فرماید :

کَانَ ذلِکَ مُعَایَنَةَ اللهِ. فَأَنْسَاهُمُ الْمُعَایَنَةَ وَ أَثْبَتَ الإقرارَ فِی صُدُورِهِمْ. وَ لَوْلا ذْلِکَ مَا عَرَفَ أَحَدٌ خَالِقَهُ وَ لاَ رَازِقَهُ. وَ هُوَ قَوْلُ اللهِ: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهَمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللهُ».

اخذ میثاق از بندگان به مشاهده و دیدار خداوند انجام شد. و بعد خدای تعالی مشاهده خودش را از یاد آنها برد و اقرار را در قلبهایشان تثبیت کرد. اگر چنین نمی‌کرد هیچکس آفریدگار و روزی‌دهنده خود را نمی‌شناخت.

و همین است که خداوند سبحان می‌فرماید: «اگر از آنان سؤال کنی چه کسی آنان را آفریده می‌گویند: خدا».

و همچنین می‌فرماید :

ثَبَتَ الْمَعْرِفَةُ فِی قُلُوبِهَمْ وَ نَسُوا الْمَوْقِفَ. سَیَذْکُرُونَهُ یَوْماً مَا. وَ لَوْلا ذلِکَ لَمْ یَدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَ لاَ مَنْ رَازِقُهُ.

معرفت در دلهایشان ثابت شد و موقف آن را فراموش کردند. و بزودی روزی آن را به یاد خواهند آورد. اگر خداوند چنین نمی‌کرد کسی خالق و رازقش را نمی‌شناخت.

انسان پیش از پاگذاشتن به این دنیا، عوالمی دیگر را نیز گذرانده است. در آن عوالم خدای متعال به او علم، عقل، قدرت، اختیار و حقّ انتخاب داد و خود را به او معرّفی کرد و او را مورد امر و نهی قرار داد. و او یا راه اطاعت و فرمانبری پیش گرفت و یا طریق عصیان و نافرمانی اختیار کرد. ولی خدای تعالی به فضل و کرمش به او فرصتی دیگر داد و او را در این دنیا آورد تا او خود را بار دیگر بیازماید؛ باشد که از عصیانش برگردد و رستگار شود.

هر کودکی که پا به دنیا می‌گذارد، مفطور به معرفت خدای تعالی است. چنانکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم می‌فرماید: «کُلُّ مَوْلُودٍ عَلَی الْفِطْرة»

و به فرموده امام صادق علیه السلام کسی را در دنیا نمی‌توان یافت که جاهل به خدای تعالی بوده باشد. «مَعْرُوفٌ عِنْدَ کُلِّ جاهِلٍ». و سخن پیامبران درباره خداوند

سبحان این است که: «أَفِی اللهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّمواتِ وَ الأَرْض». آیا در الله که آسمانها

و زمین را خلق کرده است شکّی است؟!

هیچ انسانی در عالم پیدا نمی‌شود مگر اینکه مفطور بر معرفت خداوند سبحان است. و این معرفت حاصل آن است که خداوند متعال خودش را در عوالم پیشین به همه انسانها معرّفی کرده است. ولی هر انسانی آنگاه که به دنیا قدم می‌نهد، طبق سنّت الهی از آن معرفت که با خلقتش سرشته شده غافل می‌شود تا دوباره در این دنیا در بوته آزمایش و امتحان قرار گیرد. «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیَّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ».

و چنانکه خواهد آمد یکی از شؤون مهمّ پیامبران صلی الله علیه و آله و سلّم یادآوری این معرفت بوده است.

2) هدف خلقت

خدای تعالی می‌فرماید :

«مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الإنْسَ اِلاَّ لَیَعْبُدُونِ».

جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه فوق می‌فرماید :

آنان را خلق کرد تا امرشان کند که عبادتش کنند.

و در روایت دیگر می‌فرماید :

خَلَقَهُمْ لِلْعِبَادَةِ.

برای عبادت، خلقشان کرد.

در حدیثی دیگر از امام باقر علیه السلام آمده است که خداوند متعال به حضرت آدم علیه السلام در پاسخ به سؤال او در مورد علّت خلقت ذریّه‌اش می‌فرماید :

یَعْبُدُونَنِی لاَ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ یُؤْمِنُونَ بِرُسُلِی وَ یَتَّبِعُونَهُمْ…اِنَّمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الإنْسَ لِیَعْبُدُونَ. وَ خَلَقْتُ الْجَنَّةَ لِمَنْ أَطاعَنِی وَ عَبَدَنِی مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ رُسُلِی وَ لاَ أُبَالِی. وَ خَلَقْتُ النَّارَ لِمَنْ کَفَرَ وَ عَصَانِی وَ لَمْ یَتَّبِعْ رُسُلِی. وَ لاَ أُبَالی وَ خَلَقْتُکَ وَ خَلَقْتُهُمْ لأبْلُوَکَ وَ أَبْلُوَهُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً فِی دَارِ الدُّنْیَا فِی حَیَاتِکُمْ وَ قَبْلَ مَمَاتِکُمْ

]آنها را خلق کردم تا[ عبادتم کنند و مشرک نشوند و به رسولانم ایمان آورده و از آنها پیروی کنند… جن و انس را فقط برای اینکه مرا بپرستند آفریدم. و بهشت را برای گروهی از آنها که اطاعت و عبادتم می‌کنند و از رسولانم پیروی می‌نمایند، آفریدم و باک ندارم. و آتش را برای کافران و سرکشان و کسانی که از رسولانم پیروی نمی‌کنند، آفریدم و هیچ باک ندارم. ]یعنی از طاعت و معصیت آنها نفعی و ضرری به من نمی‌رسد.[ و تو و ذرّیّه‌ات را خلق کردم بدون اینکه به هیچ یک از شما نیاز داشته باشم. تو و آنها را نیافریدم مگر اینکه امتحانتان کنم و بیازمایم که کدامیک در دنیا به هنگام حیات و پیش از مرگ نیکوکردار است.

خداوند انسان را برای عبادت خلق کرد و عبادت خدای تعالی عبارت از اطاعت و فرمانبری از اوست. امام صادق علیه السلام می‌فرماید :

پرستش و عبادت، سجده و رکوع نیست؛ بلکه پرستش همان اطاعت است. هرکسی مخلوقی را در نافرمانی و معصیت خدای تعالی اطاعت کند، او را عبادت کرده است.